Ông Nguyễn Khắc Quýnh, người làng Nành, xã Ninh Hiệp, Gia Lâm, Hà Nội.

Tôi quen ông từ 1990. Lúc ấy ông vừa thôi vai trò Bí thư Đảng ủy xã để tiếp nhận nhiệm vụ mới: Phó ban Quản lý di tích. Mười năm sau, ngày 1/1/2000, ông đã trao cho xã được trên nghìn trang bản thảo ghi chép những giá trị văn hóa làng do ông hợp tác sưu tầm. Việc sưu tầm này cũng tự ông nghĩ ra và hì hụi làm chỉ với mục đích “Làng có nhiều chuyện hay lắm, không ghi lại, sau này con cháu nó quên”.

tranh vẽ Ông đồ Quýnh ở làng Nành

Tuổi trẻ là lính. Ông bôn ba trên nhiều chiến trường, kể cả Tây Nguyên xa xôi ông cũng từng đặt chân đến. Văn hóa thì ông bảo là “Mình phọt phẹt học trong quân ngũ được một tí”. Vốn có chút chữ Nho từ bé, ông mua từ điển về tự học thêm “cốt để đọc và dịch được văn bia”- ông bảo thế.

Ông giao du rộng. Nghĩ về ông, tôi lại nhớ đến câu thơ của người xưa: “... phú tại sơn lâm hữu khách tầm”, có nghĩa kẻ giàu có dù ở giữa rừng sâu núi thẳm vẫn có người tìm đến. Quả đúng thế, nhà ông không bao giờ vắng khách bởi ông là người giàu có vốn văn hóa dân gian làng, sẵn sàng chia sẻ với tất cả những ai cần tìm hiểu. Không kể những sinh viên tìm đến ông hỏi chuyện, mà những nhà nghiên cứu văn hóa như GS Tô Duy Hợp, cố Th.S Cổ Thị Minh Tâm, GSTS Đặng Văn Lung, TS Đinh Khắc Tuân đều được ông cung cấp khá nhiều tư liệu mà chẳng đòi hỏi gì kể cả một tí tên. Ông bảo giữ làm gì, văn hóa làng mình, càng nhiều người biết càng tốt.

Từ sưu tầm dịch thuật ông tham gia luôn vào Hội khuyến học. Rồi ông đề xuất với xã xin cho mở lớp Hán Nôm và dạy không công để có kiến thức sưu tầm vốn cổ. Nhưng không ngờ, từ lớp học đầu với 20 học viên 1996, đến khóa thứ 6, lớp học đông lên đến gần 50. Học trò đủ loại, từ con em trong làng đến các nhà nghiên cứu văn hóa ở nơi khác trong vùng tìm đến, rồi cả các nhà sư cũng xin đầu lớp. Một lớp học của hương sư một thời, nhưng không phải để đi thi, học hết chữ thầy cũng không bằng cấp, học chỉ cốt để thêm hiểu biết.

2. Tôi không thể quên khi được dự những buổi bình văn tại Điếm Kiều vào Chủ nhật đầu tháng, những vị túc Nho trong làng cùng là thầy dạy với ông đã đọc thơ rồi mổ xẻ cái hay trong từng câu chữ, lối chiết tự Trung Hoa cổ xưa để tìm ra hồn vía của bài thơ. Rồi còn lôi cả những bài dịch của các tiền bối như Trần Trọng Kim để bàn chỗ hay bới chỗ dở, chỉ ra chỗ nhầm lẫn để cùng bàn luận.

Những buổi bình văn ấy đã nuôi trong lòng các học viên nỗi mê đắm thi pháp cổ, kích thích lòng ham học của mỗi người. Đó là thứ giáo học pháp thực tiễn mà không có trường sinh ngữ nào theo kịp. Chẳng thế mà sau 2 năm học ở Điếm Kiều, có môn sinh đã đọc dịch được các văn bản để lại trong các thư tịch cổ Hán Nôm.

Tôi vẫn gọi đùa ông là người chép sử làng. Ông cười “biết đến đâu thì chép đến đấy chứ sử siếc gì”. Ông hay nói về chữ “tâm”, luận về cách viết của ta khác người Tàu thế nào. Chữ “tâm” ông viết rất đẹp, chân thành mà khít khao như một trái tim đôn hậu. Đời ông yêu chữ “tâm”, mà ông cũng theo được chữ.

3. Đằng đẵng bao nhiêu năm dạy học mà không nhận một đồng bồi dưỡng. Ban đầu học phí 8 buổi học trong tháng chỉ có hai ngàn đồng, chỉ đủ mua chút giấy mực, nước nôi cho lớp. Cả ngàn trang bản thảo sưu tầm được ông ghi chép trên những tờ văn bản in hỏng của Ủy ban xã hoặc blốc lịch cũ xin được. Thế mà hoàn thành gần như trọn vẹn về những vết tích văn hóa làng.

Cuốn Chuyện cũ làng Nành in năm 2004 dày 350 trang được một Việt kiều Pháp là người làng trợ giúp tiền in. Khi sách về, ông lễ mễ ôm lên giao toàn bộ cho xã làm quà tặng, phần bán được ông đề nghị đưa nộp vào quỹ khuyến học. Năm ấy cuốn sách được Hội Văn nghệ dân gian trao giải. Trên ba triệu tiền thưởng ông cũng lại định nộp lên quỹ. Tôi phải giải thích rằng, sách đã không có nhuận bút, đây là tiền thưởng cho công sưu tầm của riêng ông do Hội tặng, phải giữ lấy. Cũng chẳng biết rồi ông có nghe không.

Giữa làng quê, bên cạnh nghiên bút là giá tư liệu đồ sộ ngổn ngang các trang viết, các bút tích của bè bạn ông cất giữ nâng niu và đầy các dự định công việc còn đang dang dở... giờ đây đã vắng bàn tay ông chăm sóc. Ông ra đi năm 2007 ở tuổi 81, sau một cơn đau tim bột phát để lại bộ bản thảo sưu tầm chưa kịp in về hoành phi câu đối văn bia đình chùa miếu mạo của làng.

4. Không phải người nghiên cứu mà ông thành nhà phôn-cờ-lo (folklore).

Không một ngày qua sư phạm, thậm chí chẳng có bằng cấp gì, vậy mà ông thành người thầy. Chữ thầy ấy là do người làng tặng ông.

Vốn liếng quý nhất trong cuộc đời ông có một chữ “tâm”!